Ambtelijke helden stáán voor de samenleving en tonen 7 soorten leiderschap

"Als ik een week niet tegengesproken wordt, dan heb ik een slechte week. Het bestaat namelijk niet dat ik het altijd bij het rechte eind heb." In haar afsluiting van de Dag van de Publieke Dienstverlening riep minister Hanke Bruins Slot (BZK) ambtenaren expliciet op om te gaan staan voor hun mening, voor hun vak – én voor de burger.

Hetzelfde appel doet Prof.dr. Zeger van der Wal op de beroepsgroep, in zijn essay Ambtelijke helden gezocht: Hoe een nieuwe generatie publieke leiders onze overheid weer uit het slop gaat trekken (Boom Bestuurskunde, mei 2023).

Het belang van de samenleving vóór dat van de politiek

De tijd waarin we leven vraagt om ambtelijke helden, schrijft Van der Wal: "Ambtenaren die op alle niveaus kritisch en inhoudelijk gezaghebbend advies formuleren en daarmee ook actief de boer op gaan; meer en minder diplomatiek al naar gelang de situatie. Ambtenaren die durven in te spreken, aan te spreken en tegen te spreken, met het publieke en niet het politieke belang als uitgangspunt."

Een ambtelijke held gaat staan voor de samenleving, ook als dat betekent dat dit standpunt niet in lijn met het politieke belang is. Want, zo betoogt Van der Wal, het politieke belang zit steeds vaker het nemen van "pijnlijke maar broodnodige beslissingen" in de weg. Onder druk van politiek haantjesgedrag, de met alle winden meewaaiende kritische kiezer en de daardoor veroorzaakte waan van de dag schoven de laatste kabinetten en coalities lastige beslissingen telkens voor zich uit. Daarvan lezen we de wrange gevolgen dagelijks in de krant.

Het mag weer knetteren en schuren in overheidsgebouwen

Van der Wal vraagt zich af of de Grote Schandalen en Affaires van de afgelopen jaren anders waren verlopen of überhaupt niet hadden plaatsgevonden als ambtelijke bezwaren en adviezen eerder waren gehoord. En als de politiek meer ontvankelijk was geweest voor tegenspraak.

Misschien is de vraag stellen 'm beantwoorden. In elk geval pleit Van der Wal voor het "reframen en herwaarderen" van de inhoudelijke strijd tussen ambtenaren en hun politieke roergangers. Het mag weer "knetteren en schuren op alle verdiepingen van onze overheidsgebouwen", vindt hij, terwijl we al duwend en trekkend zoeken naar een "nieuw evenwicht waarin inspraak en tegenspraak weer op waarde worden geschat".

Botsing tussen politieke werkelijkheid en dagelijkse praktijk

Natuurlijk gaat dat niet vanzelf. En in zijn (overigens best goed geslaagde) poging om inspirerend en niet-verwijtend te zijn, gaat Van der Wal wel een beetje voorbij aan het feit dat ambtenaren vaak geneigd zijn de systeemwerkelijkheid te laten prevaleren boven de werkelijkheid van echte mensen in de echte wereld.

In november schreef collega Boudewijn Bugter bijvoorbeeld een (best wel boos) blog over de botsing tussen de politieke werkelijkheid en de praktijk van alledag, naar aanleiding van een ambtenaar die zich over nieuwe kabinetsplannen tegen een verontruste ervaringsdeskundige liet ontvallen dat diens belangen "nu eenmaal haaks op het coalitieakkoord staan”. Om daar later aan toe te voegen dat “de dagelijkse praktijk nou eenmaal niet [strookt] met de wens van de politieke meerderheid.”

Niet verantwoordelijk voor oorzaken, wel voor oplossingen

Zo'n statement raakt ons, vandaar het boze blog. Als we dergelijke 'onbegripvolle patronen' (denken te) ontwaren, gaan we bij theRevolution op de barricaden. We zien regelmatig dat de leefwereld en de systeemwereld botsen – maar weten ook dat ze elkaar weer kunnen vinden. Daarvoor moeten ambtenaren echter wel openstaan. Of beter: opstaan.

Want hoewel een individuele ambtenaar zeker niet verantwoordelijk is voor het gebrekkige functioneren van een heel systeem, vinden wij dat je je toch aangesproken mag voelen. Niet op oorzaken. Wel op je rol in de oplossing.  

En precies daartoe roept Van der Wal in zijn essay op. "Een ambtelijke held ontstaat niet alleen doordat deze de ruimte krijgt; zij mag de beschikbare ruimte ook explicieter opeisen", schrijft hij. Net als de minister dus deed tijdens de Dag van de Publieke Dienstverlening.

Aan het loket wordt beleid pas realiteit

De minister ging zelfs nog verder in haar stellingname in waar de ambtenaar voor staat (en mág gaan staan), en niet alleen omdat haar publiek daar gevoelig voor was. Ze draaide het model om: eerst komt de uitvoering, dan pas de wet. Die gedachte vat steeds meer post, en dat is niet voor niets. Aan het spreekwoordelijke loket wordt beleid immers pas realiteit.

Dat laat ook Van der Wal zien. Want ambtenaren maken politieke beloftes waar. En hebben daardoor direct invloed op de mate waarin 'We the People' vertrouwen in het bestuur. Kortom: ambtelijk werk dóet ertoe.

Deze tijd vereist 7 typen publiek leiderschap

Publiek leiderschap is dan ook niet synoniem aan het takenpakket van politici, ook al concentreert de aandacht zich vaak wel op die front stage. En let wel: publiek leiderschap is ook niet synoniem aan 'management' – Van der Wal richt zich tot "ambtenaren op alle niveaus".

Aan hen stelt onze tijd steeds hogere eisen, die Van der Wal vertaalt in 7 typen leiderschap:

1. Ethisch leiderschap. Waarbij ambtelijke helden samen de normen en spelregels op de werkvloer bepalen, en zichzelf en elkaar zo scherp houden op voorbeeldgedrag voor de samenleving. Integriteit is een sleutelwoord. Zij stellen zowel elkaar als hun politieke en ambtelijke roergangers wezenlijke en principiële vragen, zodra ze hun vraagtekens hebben bij opdrachten, keuzes en voorstellen.
2. Grenzeloos leiderschap. Waarbij ambtelijke helden ontkokerd en ontschot samenwerken met afdelingen en organisaties binnen én buiten het publieke domein. En waarbij die ambtelijke held bovendien feilloos aanvoelt welke rol de overheid heeft, en welke houding de held zelf zich dus zou moeten aanmeten. (Dat is zeker niet altijd de 'regierol', zien we bij theRevolution, ook al voelt dat voor veel ambtenaren heel natuurlijk. Soms is leiderschap ook weten wie wanneer te volgen, willen we maar zeggen.)
3. Inclusief leiderschap. Waarbij ambtelijke helden niet alleen oog hebben voor voldoende diversiteit in gender, culturele achtergrond, opleiding of etniciteit, maar ook voor verschillende generaties. En, voegen wij bij theRevolution daar graag aan toe, voor groepen die niet vanzelfsprekend vertegenwoordigd worden: mensen met ervaringsdeskundigheid op allerlei terreinen – waarbij die groepen niet alleen geconsulteerd worden en te elfder ure nog even mogen sputteren, maar in het hele proces heeft wat Tim 'S Jongers 'articulatiemacht' noemt: de macht om mee te beslissen. (Over ervaringsdeskundigheid en macht zullen we de komende weken nog vaker een artikel schrijven.)
4. Communicatief leiderschap. Waarbij ambtelijke helden in staat zijn om boodschappen goed te framen en om programma's, beleidsplannen en andere zaken zodanig te verpakken dat alle stakeholders zich uitgenodigd voelen om zich ermee te verbinden. ('Verhaalbaar maken', noemen wij dat bij theRevolution.) Überhaupt is stakeholdermanagement een vaardigheid van ambtelijke helden.
5. Digitaal leiderschap. Waarbij ambtelijke helden de werkelijke meerwaarde van digitalisering en alle ontwikkelingen daaromheen snel doorgronden, en in staat zijn om de kansen en mogelijkheden af te wegen tegen de risico's – maar niet in de valkuil stappen van angstig 'computer says no'- en 'dat mag niet van de AVG'-gedrag. En wél durven experimenteren, zonder te vervallen in blind evangelisme. Maar ook kritisch blijven op 'voor wie' en 'waarom' iets er moet komen, weten welke rollen wanneer nodig zijn en op tijd opzij stappen.
6. Duurzaam leiderschap. Waarbij ambtelijke helden zelf actie ondernemen om op alle niveaus duurzaam en circulair denken te verankeren in beslissingen en acties. Maar wel zó, dat er ruimte blijft voor tegengeluiden ("dit gaat wel erg snel"), maar zónder vaart te verliezen.
7. Vooruitziend leiderschap. Waarbij ambtelijke helden strategische planning en toekomstscenario's combineren met handelen in het hier en nu.

Ambtelijke helden zijn individueel aan zet

Ten slotte constateert Van der Wal dat het individuele ambtenaren zijn die "heldhaftiger gedrag zullen moeten vertonen". Want, stelt hij, als iedereen in algemene zin wordt aangesproken op cultuurverandering, wordt niemand aangesproken.

En dan verandert er dus nooit iets écht.

Een betere afspiegeling van de samenleving, maar zeker ook van "de doelgroepen van overheidsbeleid" (Van der Wal weer), is daarbij een belangrijke factor. Hij citeert Abigail Norville, plaatsvervangend SG van VWS, die in dat licht spreekt van 'streetwise ambtenaren': mensen die zelf weten hoe het is om sterk afhankelijk te zijn van overheidshandelen.

Ambtelijke helden staan in twee werelden

Ook bij theRevolution zien we dat ambtenaren bij het werken aan maatschappelijke opgaven of publieke dienstverlening stevig in de leef- en de systeemwereld moeten staan.

Tegelijkertijd, zodat je kunt begrijpen waar beide werelden botsen of juist samenkomen. Omdat je anders oplossingen bedenkt die simpelweg niet voor iedereen werken. Niet voor de mensen die door het probleem geraakt worden, maar ook niet voor de mensen die in het systeem hun werk moeten doen.

Als je in twee werelden staat, kun je het vraagstuk scherp (her)formuleren. Vanuit beide perspectieven, en vanuit de onderliggende gedeelde waarden van álle betrokkenen.

Volgende keer: hoe je ervaringsdeskundigheid inbrengt en doorgrondt

Maar wat is daarvoor nodig? "Ervaringen in het systeem zie ik als bruggen", schrijft Tim 'S Jongers in zijn boek Beledigende broccoli. Ambtenaren die ervaringskennis weten te vergaren en echt te doorgronden, kunnen de kloof tussen leef- en systeemwereld overbruggen, betoogt hij daarin. Hij laat zien wat de waarde is van 'spreidstandburgers': publieke professionals die met elke voet in een andere wereld staan, en die ervaringsdeskundigheid inbrengen in beleid en/of publieke dienstverlening.

Over de waarde van ervaringskennis, en over het inbrengen en doorgronden daarvan, gaat ons volgende blog.

Lees je weer mee?